Tượng tốt và Tượng xấu

Trong trung cuộc, một người chơi có trong tay chỉ một quân Tượng thường nên đặt các quân Tốt ở những ô khác màu với quân Tượng đó. Điều này sẽ cho phép người chơi kiểm soát được nhiều ô hơn, giúp Tượng có thể di chuyển thoải mái giữa đám Tốt, đồng thời hạn chế việc Tốt đối phương nằm ở những ô khác màu với Tượng, qua đó Tượng có thể tấn công chúng. Quân Tượng như vậy được gọi là quân Tượng "tốt", hay Tượng tích cực, Tượng mạnh.

Ngược lại, một quân Tượng mà bị cản trở bởi những quân Tốt "đồng đội" thường sẽ được gọi là quân "Tượng xấu". Một ví dụ đó là quân Tượng ô trắng của Đen trong khai cuộc Phòng thủ Pháp. Tuy vậy, một quân Tượng "xấu" không phải lúc nào cũng là điểm yếu, đặc biệt khi nó nằm ngoài dãy xích Tốt. Bên cạnh đó, sở hữu một quân Tượng "xấu" có thể là lợi thế trong cờ tàn Tượng khác màu. Mà kể cả khi Tượng xấu nằm ở một vị trí bị động, kém tích cực, nó vẫn có thể là một quân phòng thủ hữu dụng; như câu nói châm biếm nổi tiếng của Đại kiện tướng Mihai Suba: "Tượng xấu bảo vệ Tốt mạnh."[1]

Trong thế cờ trích từ ván Krasenkow - Zvjaginsev (hình bên),[2] Tượng Đen ở c8 đang bị phong tỏa bởi một số lượng Tốt dày đặc, nên thực tế là Đen đang chơi với một quân kém hơn. Mặc dù Tốt của Đen cũng gây trở ngại cho Tượng Trắng ở e2, nhưng quân Tượng này có năng lực tấn công đối phương vượt trội, do đó nó là một quân Tượng tốt, trái ngược với Tượng Đen là một quân Tượng xấu. Bên Đen chịu thua sau 10 nước tiếp theo.

Fianchetto

Một quân Tượng có thể fianchetto, tức là di chuyển lên các ô b2, g2 đối với Trắng và b7, g7 đối với Đen. Ví dụ, bên Trắng sau khi chơi nước g2-g3 thì tiếp theo có thể chơi Tf1-Tg2, và ta có Tượng ở g2 được gọi là quân Tượng fianchetto. Chơi như ví dụ trên có thể tạo nên một sự phòng thủ mạnh cho Vua sau khi nhập thành ngắn (khi đó Vua ở g1), và Tượng thường có khả năng gây áp lực mạnh lên đường chéo dài (ở đây là đường chéo h1-a8). Nhìn chung không nên từ bỏ quân Tượng fianchetto một cách hời hợt (đổi lấy quân khác), bởi như vậy sẽ tạo ra những lỗ hổng[nb 1] và đó có thể là yếu điểm nghiêm trọng, đặc biệt khi Vua nhập thành cùng cánh với quân Tượng đó.

Dù vậy thì trong một số diễn biến khai cuộc hiện đại Tượng fianchetto có thể đổi lấy Mã để gây nên tình trạng Tốt chồng cho đối phương, ví dụ như diễn biến sắc nét bắt nguồn từ Roman Dzindzichashvili: 1.d4 g6 2.c4 Tg7 3.Mc3 c5 4.d5 Txc3+!? 5.bxc3 f5. Đổi quân Tượng fianchetto cánh Hậu lấy Mã thường ít có vấn đề hơn. Ví dụ, trong ván Karpov–Browne diễn ra tại San Antonio năm 1972, sau khi 1.c4 c5 2.b3 Mf6 3.Tb2 g6?!, Karpov đổi quân Tượng fianchetto lấy Mã với 4.Txf6! exf6 5.Mc3, gây nên tình trạng Tốt chồng cho Đen và lổ hổng ở d5.[3]

Tàn cuộc

Một dạng cờ tàn mà trong đó mỗi người chơi chỉ có một Tượng và hai quân Tượng đó không nằm cùng ô màu với nhau thường dẫn tới kết quả hòa kể cả khi một bên có hơn một hoặc đôi khi là hai Tốt. Hai bên có xu hướng kiểm soát những ô khác màu, và kết quả là một thế trận bế tắc. Tuy nhiên nếu hai quân Tượng ở các ô cùng màu thì chỉ cần lợi thế thế trận cũng có thể là đủ để thắng (Mednis 1990:133–34).

Tượng khác màu

Thế cờ hình bên trích từ ván Wolf – Leonhardt cho ta thấy một sự thiết lập phòng thủ quan trọng. Đen không thể tiến triển thêm được gì nữa, bởi Tượng Trắng đang buộc Vua Đen phải bảo vệ Tốt g4 đồng thời ngăn chặn nước tiến Tốt f4-f3. Nếu Đen tiến Tốt f, Trắng sẽ dùng Tượng ăn vào f3, tiếp sau hoặc Đen lấy Tốt g ăn Tượng thì Vua Trắng sẽ ăn lại Tốt và hòa ngay lập tức, hoặc Đen tiến Tốt (g4-g3) cũng dẫn tới một thế cờ hòa đơn giản. Còn nếu Đen chọn nước khác thay vì f4-f3, Trắng sẽ liên tục di chuyển Tượng qua lại các ô d1 và e2 (Müller & Lamprecht 2001:118).

Nếu hai Tốt là các Tốt liên kết và chúng tiến được tới hàng ngang thứ sáu của mình thì bên sở hữu hai Tốt thường sẽ giành chiến thắng, còn không thì ván đấu có thể kết thúc hòa (như ví dụ trên). Nếu hai Tốt bị ngăn cách bởi một cột, kết quả cũng thường là hòa. Nhưng nếu khoảng cách giữa chúng càng xa thì cơ hội chiến thắng cho bên mạnh (bên có hai Tốt) sẽ càng lớn hơn.(Fine & Benko 2003:184–204)

Trong một số trường hợp có nhiều Tốt trên bàn cờ, một bên có những quân Tốt yếu sẽ bất lợi hơn. Trong ván đấu năm 1925 giữa Efim Bogoljubov và Max Blümich, (hình bên) Đen có những quân Tốt yếu, đó là hai quân Tốt cô lập bên cánh Hậu và hai Tốt chồng bên cánh Vua (Reinfeld 1947:80–81). Diễn biến tiếp theo như sau:[4]

Tượng sai

Giả sử với một tàn cuộc mà có một quân Tượng, thì trong một vài trường hợp quân Tượng đó có thể là "Tượng sai" (hay Tượng không phù hợp, không đúng; wrong bishop), nói lên rằng quân Tượng nằm ở ô màu không đúng, không thể phục vụ cho một mục đích nào đó (thường là phong cấp một quân Tốt). Ví dụ, với chỉ hai quân: một Tốt biên và một Tượng, nếu quân Tượng không thể kiểm soát được ô phong cấp của Tốt thì nó sẽ được gọi là "Tượng sai" hoặc quân Tốt đó sẽ được gọi là Tốt biên sai (wrong rook pawn). Điều này là nguyên nhân trực tiếp dẫn tới kết quả hòa trong một số tình huống. (trong khi nếu Tượng ở ô màu kia thì bên sở hữu nó đã có được thắng lợi)